युनिट २ : B. हडप्पा संस्कृतीतील नगररचनेची वैशिष्टे

B. हडप्पा संस्कृतीतील नगररचनेची वैशिष्टे

१. शहरांचे दोन भागात विभाजन :

हडप्पा संस्कृतीतील मोहेंजोदडो, हडप्पा, लोथल, कालीबंगन, अशी जवळजवळ सर्व शहरे दोन भागात विभाजित असल्याचे दिसून येते. या शहरांचे किल्ला (Upper City) व मैदानातील नगररचना (Lower city) अशी दोन भागात विभागणी दिसते. किल्ल्यात प्रशासकीय इमारती आहेत तिथे प्रशाकीय अधिकारी राहत असतील, तर मैदानावर सर्वसामान्य लोकांची घरे असावीत.

गुजरात मधील धोलाविरा शहराचे विभाजन मात्र तीन भागात विभागणी असल्याचे दिसून येते.

२. सांडपाण्याची व्यवस्था(Drainage System-ड्रेनेज सिस्टीम):

‘सांडपाणी वाहून नेण्याची व्यवस्था’ (Drainage System-ड्रेनेज सिस्टीम) हडप्पा संस्कृतीत शहरांमध्ये आढळून आली आहे. समकालीन इतर कोणत्याही संस्कृतीत अशी व्यवस्था अस्तित्वात असल्याचे दिसत नाही. प्रत्येक घरातून सांडपाणी शहरातील मुख्य गटारीला येऊन मिळते. मुख्य गटारीचे पाणी शहराच्या बाहेर नेऊन सोडले आहे. या गटारींचे बांधकाम पक्क्या विटांनी केले आहे. काही ठिकाणी या गटारी दगडी झाकणाने  झाकलेल्या आहेत. काही ठिकाणी गटारीतील अडकलेला कचरा काढण्यासाठी छिद्र ठेवली आहेत. आधुनिक सांडपाणी व्यवस्थेसारखी व्यवस्था असल्याची दिसून येते.

३. सार्वजनिक स्नानगृहे(The Great Public Batharoom):

मोहेंजोदडो येथे एक इमारत आहे. या इमारतीच्या मध्ये एक पाण्याचा छोटा तलाव आहे. तलावाच्या बाजूला छोट्या-छोट्या खोल्या आहेत. संशोधनाच्या मते, ही इमारत ‘सार्वजनिक महास्नानगृह’(The Great Batharoom) आहे. या इमारतीचा वापर धार्मिक विधी साठी करत असावेत. हडप्पा संस्कृतीत स्नानाला धार्मिक महत्व असावे.

४. धान्याची कोठारे: (Grainery)

हडप्पा संस्कृतीतील प्रत्येक शहरात ‘धान्याची कोठारे’ आहेत. या कोठारांचा वापर सरकारने गोळा केलेला महसूल साठवण्यासाठी करत असावेत किंवा व्यापाऱ्यांना धान्य साठवून ठेवण्यासाठी करत असावेत. आजच्या शासकीय कोषागाराप्रमाणे केला जात असावा.

५. काटकोनात छेदणारे रस्ते:

हडप्पा  संस्कृतीतील शहरांमध्ये अत्यंत उत्कृष्ट दर्जाचे पक्के रस्ते बनवले आहेत. हे रस्ते विटांचा वापर करून पक्के बनवले आहेत. शहरातील प्रत्येक छोटा रस्ता मोठ्या रस्त्याला काटकोनात छेदतो. त्यामुळे बुद्धिबळाच्या पटासारखी रचना तयार होते. यावरून शहरातील रस्ते अत्यंत नियोजनपूर्वक तयार केल्याचे दिसून येते. तसेच रस्त्यावर दिवाबत्ती व कचराकुंडीची सोय आहे. रात्रीच्या वेळी पुरेसा प्रकाश पडावा व स्वच्छता राहावी हा यामागील हेतू होता. या सर्व बाबीवरून नगरातील प्रशासन उत्कृष्ट असेल असा निष्कर्ष काढू शकतो. 

६. पक्क्या विटांचा वापर:

हडप्पा संस्कृतीत इमारती, रस्ते इ. साठी पक्क्या भाजलेल्या विटांचा वापर केला आहे. समकालीन कोणत्याही संस्कृतीत भाजलेल्या विटा वापरलेल्या नाहीत. काही संस्कृतीत सूर्यप्रकाशात वाळवलेल्या विटा वापरलेल्या आहेत. हडप्पा संस्कृतीत विटांचा वापर प्रचंड प्रमाणात केला आहे. विशेष बाब म्हणजे यातील बहुतांश विटा समान आकाराच्या आहेत.

७. शहरांना तटबंदी:

हडप्पा संस्कृतीतील प्रत्येक शहरांना तटबंदी आहे. तटबंदीच्या बाहेर खंदक खोडले आहेत. शहरात प्रवेश करण्यासाठी प्रवेशद्वार आहेत. प्रवेशद्वारांवर मोठ्या आकृत्या कोरल्या आहेत व हडप्पा संस्कृतीतील लिपीत काहीतरी लिहिले आहे. या तटबंदी शहरांचे पुरापासून व चोरांपासून रक्षण करण्यासाठी उभारल्या आहेत.